Liceo scientifico “Farnesina”

annuncio pubblicitario
CLASSI SECONDE - UNITA’ 5
 Argomenti:
Composti di sum
Verbi semideponenti e deponenti
Participio futuro e perifrastica attiva
Ricapitolazione delle funzioni del participio
1. Confronta la tua analisi con le seguenti. Sottolinea in rosso gli errori lessicali e in blu quelli morfo-sintattici:
Annibale
Hannibal, (Hamilcaris filius), puer novem annorum, // a patre sacrificante ad aras admotus, // odium perenne in
Romanos iuravit. // Exinde miles in castris per nonnullos annos cum patre fuit in Hispania. // [Mortuo patre], //
causam belli quaerens, // Saguntum, (urbem Romanis foederatam), oppugnavit // et evertit. // Tum, [Alpibus cum
copiis et elephantis superatis,] // in Italiam venit. // Publium Scipionem apud Ticinum, Sempronium Longum apud
Trebiam, Paulum et Varronem apud Cannas profligavit. // Et, // cum apud Urbem castra posuisset, // tempestatibus
repulsus, // primum a Fabio Maximo frustratus, // deinde a Valerio Flacco repulsus // et a Marcello fugatus, // in
Africam a Carthaginiensibus revocatus est // et ibi a Scipione in acie devictus est. // Tum ad Anthiocum, (Bityniae
regem,) concessit, // hospitium quaerens. // Cum ad eundem regem legati senatus venissent //et petivissent // ut
Romanis traderetur1, // ille, // [hausto veneno], // mortuus est // et positus in arca lapidea, // in qua hodie scriptum
legimus: // «Hannibal hic situs est».
Codro
Erant interAtheniensesetDorienses veteressimultates ( = sogg.)./ Dorienses
( = sogg.) vero, / antequam
vindicarent bello Atheniensium iniuras, / de belli exitu oraculumDelphicum consuluerunt. / Apollĭnis oraculum ( =
sogg.) respondit / Dorienses ( = sogg.) victoresfuturos esse /nisi Atheniensium regem necavĕrint. / Cum bellum
exarsit, // Doriensium dux militibus suis Atheniensium regis tutelam ac salutem valde praecepit; // tum Atheniensium
rex Codrus erat // qui, [Apollinis responso cognito], sacrificio suo patriam servare voluit. // Quare vestem regalem
exuit // et // pannosus, sarmenta humeris sustinens, // in hostium castra venit, // ubi, // sua sponte mortem quaerens, //
falce militem vulneravit. // Miles, // ira motus, // gladio Codrum interfecit. // Dorienses, [regis corpore agnito],
oraculi responsi memores, // arma deposuerunt, // atque ex Atheniensium finibus excesserunt. // Ita Codrus rex,
[magno animo mortem oppetens,] // patriam suam servavit // atque Athenienses a bello liberavit.
1
Ut ... traderetur: di quale subordinata si tratta?
2. Ripassa la tabella dei composti di sum, qundi svolgi l’esercizio di analisi:
PRESENTE
Ab-sum, ab-es
Ad-sum, ad-es
De-sum, de-es
Ob-sum, ob-es
Pro-sum, prodes
Inter-sum,inter-es
Prae-sum,prae-es
Sub-sum, subes
Super-sum
In-sum, in-es
Pos-sum, pot-es
PERFETTO
Ab-fui (o a-fui)
Ad-fui
De-fui
Ob-fui
Pro-fui
Inter-fui
prae-fui
Sub-fui
Super-es
In-fui
potui2
INFINITO
Ab-esse
Ad-esse
De-esse
Ob-esse
Pro-desse
Inter-esse
Prae-esse
Sub-esse
Super-esse
In-esse
posse3
TRADUZIONE
Essere lontano, assente
Essere vicino, presente
mancare
Nuocere, danneggiare
giovare
partecipare
Essere a capo
sottostare
sopravvivere
Essere dentro
potere
MODO
TEMPO
TRADUZIONE
PROFUIMUS
POTĔRAS
POTUĔRAS
ADFUERANT
SUPERFUISSE
INTERESSENT
OBFUĔRO
ABSIT
3. In latino, come sappiamo, nei tempi del sistema del presente (infectum: pres., impf., fut. sempl.) il passaggio dalla
forma attiva a quella passiva4si attua cambiando le desinenze personali, come risulta dallo schema:
Persona
Ego
Tu
Is, eă, id
Nos
Vos
Ii, eae, eă
2
Forma attiva
-O -M
-S
-T
MUS
- TIS
- NT
Forma passiva
- OR
- RIS
- TUR
- MUR
- MINI
- NTUR
Il verbo possum è composto di sum solo per i tempi che si formano dal tema del presente. I tempi del perfectum sono regolari,
dal tema del perfetto: POTUI
3
L’infinito presente e il congiuntivo imperfetoo hanno forme contratte PO(TE)SSE / PO(TE)SSEM
4
Ricordiamo schematicamente la coniugazione passiva italiana, in cui:
- sono sempre attive le forme composte con l’ausiliare “avere”
- sono sempre passive le forme composte con tre voci (sono stato lodato) e con l’ausiliare “venire”
- sono attive o passive le forme con l’ausiliare ”essere”:
sono passive se “essere” è sostituibile con venire (sono lodato = vengo lodato)
sono attive se “essere” non è sostituibile con “venire” (sono arrivato)
 Nei tempi del sistema del perfetto, invece, (perfectum: perf., piuccheperf., fut. ant.) le forme passive sono
composte dal participio perfetto + le voci del verbo SUM e corrispondono esattamente a quelle italiane
composte con tre voci:
Sistema del presente
PRES.
Sistema del perfetto
Forme passive
PF.: laudatus sum = fui lodato (o sono stato lodato)
IMPF.
PPF.: laudatus eram = ero stato lodato
F.S.
F.A.: laudatus ero = sarò stato lodato
 I verbi deponenti sono quei verbi latini che hanno forma passiva e significato attivo: il paradigma dunque
corrisponderà alla coniugazione passiva dei verbi non deponenti:
1a coniugazione: hortor, aris, hortatus sum, āri = esortare
2a coniugazione: vereor, ēris, verĭtus sum, ēri = temere
3a coniugazione: sequor, ĕris, secutus sum, sequi = seguire
a
4 coniugazione: largior, īris, largītus sum, īri = elargire
 Tre forme dei verbi deponenti, però, appartengono alla coniugazione attiva mantenendo il loro significato
attivo:
il participio presente:
il participio futuro:
l’infinito futuro:
HORTANS, ANTIS = colui che esorta, esortando
HORTATURUS, A, UM = COLUI CHE STA PER ESORTARE ecc.
HORTATURUM, AM, UM ESSE = stare per esortare
 Il participio perfetto dei verbi deponenti ha valore attivo e non passivo.
 La natura deponente di un verbo risulta chiara e inequivocabile quando ad esso si accompagna un
complemento oggetto (Caesar tribunos hortatus est). Se il compl. oggetto non è espresso bisognerà ricorrere
al dizionario.
4. Esistono verbi semideponenti, cioè verbi che hanno alcune forme attive e altre passive con significato attivo
(come i verbi deponenti). Ecco i principali:
AUDEO, ES, AUSUS SUM, ĒRE = osare
GAUDEO, ES, GAVISUS SUM, ĒRE = godere
FIDO, IS, FISUS SUM, ĔRE = fidarsi
CONFĪDO, IS, CONFISUS SUM, ĔRE = confidare
DIFFĪDO, IS, DIFFISUS SUM, ĔRE = diffidare
SOLEO, ES, SOL ĬTUS SUM, ĒRE = essere solito
5. Sostituisci ora al verbo attivo il sinonimo deponente indicato tra parentesi. Quindi traduci:
a. Nescio quid Lucius putaverit de fuga vestra. (reor, reris, ratus sum, rēri). .....................................
.........................................................................................................................................................................
b. Mihi promisisti te hoc facturum esse. (polliceor, eris, pollicitus est, ēri) .......................................
..........................................................................................................................................................................
c. Magister discipulos monet ut seduli sint. (hortor, aris, atus sum, ari) ...............................................
..........................................................................................................................................................................
d. Cum omnes Neronem spectarent, ille nihil dixit. (intueor, eris, ituĭtus sum, ēri) ..........................
..........................................................................................................................................................................
e. Haec facinŏra tam saeva sunt ut ea tolerare non possimus. (patior, ĕris, passus sum, pati) ............
...........................................................................................................................................................................
6. Analizza le seguenti forme verbali:
VOCE VERBALE
AVENDO SOPPORTATO
DIATESI
MODO
TEMPO
TRADUZIONE
SOPPORTARONO
STARE PER SOPPORTARE
AVEVANO GODUTO
RITENGONO
AVERE SOPPORTATO
AVESSERO OTTENUTO
RITENENDO
SOPPORTERANNO
POTESSERO
POTEVANO
AVERE POTUTO
PARADIGMI:
ADIPISCOR-ADIPISCERIS-ADEPTUS SUM-ADIPISCI = OTTENERE
PATIOR-PATERIS-PASSUS SUM-PATI = SOPPORTARE
REOR-RERIS-RATUS SUM-RERI = RITENERE
GAUDEO-GAUDES-GAVISUS SUM-GAUDERE = GODERE
7. Ripassa la scheda sulle funzioni del participio futuro, traducendo le frasi:
Si forma dal tema del supino e si declina come un aggettivo della prima classe.
Ha sempre valore attivo.
Come tutti i participi è un AGGETTIVO VERBALE: dunque è concordato in caso, genere e numero
con il nome a cui si riferisce.
Esprime: a. imminenza: Xerses, indicturus bellum Graecis, magnum exercitum comparavit.
..............................................................................................................................................
b.
destinazione : Romulus condidit urbem in aeternum victuram.
..............................................................................................................................................
c.
intenzionalità: Caesar, traiecturus in Britanniam, classem instruxit.
..............................................................................................................................................
d.
valore finale: Legati venērunt pacem petituri.
.............................................................................................................................................
8. Ripassa ora lo schema della coniugazione perifrastica attiva:
Il PARTICIPIO FUTURO unito a tutte le VOCI DEL VERBO SUM (anche al modo congiuntivo) esprime:
- imminenza dell’azione: si traduce con “stare per” + infinito (Milites venturi sunt = I soldati stanno per arrivare)
- intenzione di compiere l’azione: si traduce con “essere destinato a” + infinito (Mansuri eritis Romae perpetuo =
Sarete destinati a rimanere a Roma per sempre)
N.B.: Il participio futuro + l’infinito esse costituisce l’ INFINITO FUTURO, e si usa nelle prop. infinitive per
esprimere la posteriorità rispetto alla reggente.
Il participio futuro + sim o essem si usa nelle prop. interrogative indirette per esprimere la posteriorità rispetto
alla reggente.
9.
Analizza nelle seguenti frasi la costruzione del participio futuro + SUM. Svolgendo con attenzione
l’analisi del periodo, distingui la PERIFRASTICA ATTIVA dall’ espressione della posterità nelle PROP.
INFINITIVE e nelle PROP. INTERROGATIVE INDIRETTE. Poi traduci:
a. Scio eum numquam veritatem dicturum esse. .............................................................................. ..............................................
b. Nescio num veritatem dicturum sit. ..................................................................................... ......................................................
c. Si veritatem dicturum est, ei aures praebebimus. ........................................................................................................ ...............
d. Nemo providere potĕrat quid consul acturus esset. ...................................................................................................................
e. Omnes videbant quod consul acturus erat. .................................................................................................................................
f. Omnibus patefacturus sum quo consules profecti sint. ........................................................................................... ...................
g. Filius sciebat patrem suum inimicum illa nocte necaturum esse. ..............................................................................................
h. Nesciebam quibus exemplis usurus essem. ...............................................................................................................................
i. Omnes morituri sumus. ..............................................................................................................................................................
l. Homines probi (= onesti), cum mendacium (= una menzogna) dicturi sunt, erubescunt (= arrossiscono). ..............................
m. Spero neminem haec exempla secuturum esse. ......................................................................................................................
n. Cum Agamennon filiam iphigeniam immolaturus esset, vox de caelo audita est. .................................................................
o. Quid dicturus erat cum in forum venit? ................................................................................. ..................................................
p. Dicĭte nobis quando domum nostram venturi sint. ..................................................................................................................
q. Cum gladiatores pugnaturi essent, spectatores plaudebant et clamabant. ...............................................................................
COMPITI PER CASA
1. Traduci le seguenti frasi senza ricorrere al dizionario e indica per ciascun verbo se è deponente (D) o non deponente
(ND). Ricorda: sul dizionario trovi il participio perfetto e l’idicazione del verbo alla prima persona sing. del presente
indicativo (ad esempio: occīsus,a,um = da OCCĪDO: Non Dep. // profectus,a,um = da PROFICISCOR: Dep.):
a.
Multa milia Romanorum in proelio occisa sunt. ...................................................................................................................
b.
Multa milia Romanorum in proelio occisi erant. ..................................................................................................................
c.
Cum consul in proelio pugnavisset, occisus est. ...................................................................................................................
d.
Vinci in proelio turpe est. ................................................................................................. .....................................................
e.
Haec obstacula superari non possunt. ...................................................................................................................................
f.
Hannibal ex Hispania ad Italiam profecctus est. ..................................................................................................................
g.
Cum Romani profecti essent, Carthaginienses Saguntum oppugnaverunt. ...........................................................................
h.
Cum in templum ingressus esset, statuas deorum veneratus est. ............................................................................................
i.
Romani religiosissime deos venerabuntur. .............................................................................................................................
j.
In templum ingressi sumus ut deos veneraremur. .............................................................................. .....................................
k.
Ex hoc bello magnum exitium (= rovina) rei publicae orietur. ..............................................................................................
l.
Si tempestas orta erit, non proficiscemur. .............................................................................................................................
m. Proficiscimini antequam tempestas oriatur. .................................................................................................... ......................
2. Traduci la versione, dopo aver eseguito le consuete operazioni del’analisi. Attento a cercare le parole italiane più
adatte a rendere chiaro l’aneddoto!:
Una battuta inopportuna causa una sconfitta elettorale
P. Scipio Nasĭca, togatae potentiae clarissimum lumen, qui consul Iugurthae bellum indixit, qui matrem
Idaeam e Phrigiis sedibus ad nostras aras focosque migrantem sanctissimis manibus excēpit, qui multas et
pestiferas seditiones auctoritatis suae robore oppressit, quo principe5 Senatus per aliquot annos gloriatus
est6, cum aedilitatem curulem adulescens peteret manumque cuiusdam 7, rustico opere duratam, more
candidatorum tenacius adprehendisset, ioci gratia interrogavit eum num manibus solitus esset ambulare.
Quod dictum a circumstantibus auditum ad populum manavit causamque repulsae Scipioni attulit8: omnes
namque rusticae tribus, paupertatem sibi
ab eo exprobratam esse iudicantes, iram suam adversus
contumeliosam eius urbanitatem9 destrinxerunt.
3. Traduci la seguente versione, dopo aver svolto le consuete operazioni dell’analisi:
Arione e il delfino
Cum Arion citharoedus ex Italia Corinthum navigaret, nautae, eius pecuniae cupidi, poetam necare
statuerunt. Cum Arion hoc intellexisset, illis dixit: «Ne vitam amittam, pecuniam et cetera mea vobis
daturus sum». Sed, quod nautae utique eum necaturi erant, idem illos oravit ut priusquam mortem oppeteret,
sibi permitterent fidibus canere. Cum hoc impetravisset atque suavissime cecinisset, Arion in mare se iecit.
At delphinus repente ei fluitanti se subdidit eumque dorso Taenarum devexit. Cum inde Corinthum venisset,
Arion rem Periandro regi narravit et ille ex nautis, qui interea ad portum appulerant, de Arione quaesivit. Illi
responderunt eum in Italia beatissimam vitam agere, sed inter haec verba Arion ipse apparuit. Itaque perfidi
nautae scelus vita luerunt.
Il princeps senatus era il primo per prestigio fra i senatori. Sarà l’appellativo di Ottaviano Augusto.
Come è costruito questo verbo?
7
Di quale pronome si tratta?
8
Ind. perf. da affero
9
Qual è il significato di questo termine, nel contesto?
5
6
CLASSI SECONDE - UNITA’ 6
Esercitazione
1.
Correggi le versioni svolte a casa:
Una battuta inopportuna causa una sconfitta elettorale
P. Scipio Nasĭca, (togatae potentiae clarissimum lumen), // qui consul Iugurthae bellum indixit, // qui
matrem Idaeam e Phrigiis sedibus ad nostras aras focosque migrantem sanctissimis manibus excēpit, // qui
multas et pestiferas seditiones auctoritatis suae robore oppressit, // quo principe10 Senatus per aliquot annos
gloriatus est11, // cum aedilitatem curulem adulescens peteret // manumque cuiusdam12, rustico opere
duratam, more candidatorum tenacius adprehendisset, // ioci gratia interrogavit eum // num manibus solitus
esset ambulare. // Quod dictum a circumstantibus auditum // ad populum manavit // causamque repulsae
Scipioni attulit13: // omnes namque rusticae tribus, // paupertatem sibi ab eo exprobratam esse // iudicantes,
// iram suam adversus contumeliosam eius urbanitatem14 destrinxerunt.
Arione e il delfino
Cum Arion citharoedus ex Italia Corinthum navigaret, nautae, eius pecuniae cupidi, poetam necare
statuerunt. // Cum Arion hoc intellexisset, // illis dixit: // «Ne vitam amittam, // pecuniam et cetera mea
vobis daturus sum». // Sed, // quod nautae utique eum necaturi erant, // idem illos oravit // ut // priusquam
mortem oppeteret, // sibi permitterent fidibus canere. // Cum hoc impetravisset // atque suavissime
cecinisset, // Arion in mare se iecit. // At delphinus repente ei fluitanti se subdidit // eumque dorso Taenarum
devexit. // Cum inde Corinthum venisset, // Arion rem Periandro regi narravit // et ille ex nautis, // qui
interea ad portum appulerant, // de Arione quaesivit. // Illi responderunt // eum in Italia beatissimam vitam
agere, // sed inter haec verba Arion ipse apparuit. // Itaque perfidi nautae scelus vita luerunt.
2. Traduci, dopo aver svolto le consuete operazioni dell’analisi, la seguente versione, un po’ più impegnativa delle
precedenti. Fai attenzione a delimitare correttamente le proposizioni, a partire dal connettivo subordinante se è
presente, e dal verbo:
Un esempio di moderazione
Il princeps senatus era il primo per prestigio fra i senatori. Sarà l’appellativo di Ottaviano Augusto.
Come è costruito questo verbo?
12
Di quale pronome si tratta?
13
Ind. perf. da affero
14
Qual è il significato di questo termine, nel contesto?
10
11
Tam acriter cum Scipione Africano Minore Metellus Macedonicus dissensĕrat, ut eorum concitatio ad
graves inimicias pervenĕrit: sed tamen, cum interemptum esse Scipionem conclamari audivisset, in
publicum se proripuit maestoque vultu et voce confusa «Concurrĭte, Concurrĭte», inquit, «cives! Moenia
nostrae urbis eversa sunt: Scipioni enim Africano domi quiescenti nefaria vis allata est (= composto di
fero)». O rem publicam15 pariter Africani morte miseram et Macedonici tam humana tamque civili
lamentatione felicem! Eodem enim tempore et quantum amisisset principem (= capo, leader) et qualem
haberet recognovit. Idem filios suos monuit ut funebri eius lecto humeros subicerent, atque huic honori
exequiarum illum honorem vocis adiecit: «Numquam - inquit – id officium maiori viro praestabĭtis».
Ubi illa tot in curia iurgia? Ubi tot pro rostris altercationes? Ubi maximorum civium et ducum proelia?
Omnia nimirum delevit moderatio.
3. Traduci, dopo aver svolto le consuete operazioni dell’analisi, la seguente versione, volta a ripassare i vari usi di ut:
Generale commozione per la morte diAlessandro
Babyloniae Alexandri regis morte nuntiata, evēnit ut16 et Macedones et Persae dolore obtumescĕrent.
Silentio noctis milites cum armis ante regiam taciti vigilabant; Babylonii vel e muris vel e tectis
prospectabant neque lumina accendebant; et quia propter noctem oculorum usus cessabat, fremitus
vocesque auribus captabant. Omnes, metu terrĭti, per obscuras vias solliciti incedebant. Persae comas
detondĕrant et in lugubri veste cum coniugibus ac liberis non ut17 victorem et hostem, sed ut gentis suae
iustum atque indulgentem regem, Alexandrum deflebant. Fama de Alexandri morte tam celeriter totam
urbem proximasque regiones pervasit, ut brevi tempore etiam ad matrem Darēi, Persarum regis,
pervenĕrit. Mulier ob dolorem vestem obscīdit et humi procubuit. Per multos dies cibum recusavit,
denĭque dolore atque inedia decessit.
15
O rem publicam ...: accusativo esclamativo.
Questo ut ha valore completivo, ma dichiarativo, non volitivo. Traduci con “che”
17
Attento: qui ut è con l’indicativo. Che significato ha?
16
Scarica