Scarica - RETE SENZA CONFINI per l`intercultura

Istituto Comprensivo Statale di Grantorto (PD)
Plesso: Scuola Media Statale di Gazzo Padovano
Anno Scolastico 2003/04
Accoglienza Alunni Stranieri – Referente: prof.ssa Elisa Marini
Italiano – Albanese
La Storia per la classe 3ª
Dalle mappe concettuali del libro di testo “Il Multilibro di Storia, 3 Il Novecento”
di G.Gentili, L. Ronga – Ed. La Scuola
Sintesi italiana e traduzione albanese di Elisa Marini
Revisione e correzione della traduzione albanese di Ermir Kollçaku
Percorso:
• LA SECONDA RIVOLUZIONE INDUSTRIALE - Dytë Revolucion Industrial
• IL MONDO NELL’ETA’ DELL’IMPERIALISMO - Botë e imperializëmi
• IL MONDO NELL’ETA’ DELL’IMPERIALISMO - Botë e imperializëmi
• NUOVA POTENZA INDUSTRIALE :USA - E re fuqi industrial: USA
• SOCIETA’ INDUSTRIALE - Shoqëri industrial
• IMPERIALISMO E BELLA ÉPOQUE - Imperializëm dhe Epokë e bukur
• GUERRA E RIVOLUZIONE - Luftë dhe Revolucion
• RIVOLUZIONE RUSSA - Revolucion e rus
• ITALIA
• USA
• EUROPA
• GERMANIA
• LA SECONDA GUERRA MONDIALE - Luften e II botërore
• GUERRA FREDDA
• IMPERI COLONIALI
• ECONOMIA MONDIALE
• ECONOMIA MONDIALE: la terza Rivoluzione Industriale
• ITALIA DOPO LA LIBERAZIONE
• ITALIA: STORIA RECENTE
1
LA SECONDA RIVOLUZIONE INDUSTRIALE - Dytë Revolucion Industrial
1870 - INIZIO’ LA SECONDA RIVOLUZIONE INDUSTRIALE :
1870 – filloi dytë revolucion industrial:
* SI COMINCIO’ A VOLARE CON L’AEREO, A COMUNICARE CON IL TELEFONO E A VIAGGIARE
U fillua për të flutuar me aeroplan, për të komunikuar me telefon dhe për të udhëtuar me
CON L’AUTOMOBILE
Automobil
* SI USO’ IL PETROLIO COME NUOVA FONTE DI ENERGIA
U përdoruar naftë si e rie burim energie
* FU INVENTATA LA LAMPADINA E SI AFFERMO’ LA LUCE ELETTRICA
Ka qenë shpikur hambushkë dhe u pohuar dritë elektrik
NELLA PRODUZIONE FU INTRODOTTA LA CATENA DI MONTAGGIO:
Në prodhim ka qenë futut zinxhir i montimi:
* SU UN NASTRO TRASPORTATORE (CATENA) IL LAVORO ARRIVAVA AGLI OPERAI
Mbi nje shirit trasportues (zinxhir) punë arrinte në punëtorë
* OGNI OPERAIO SVOLGEVA UNA SEMPLICE FASE DELLA PRODUZIONE
Çdo punëtor zhvillonte nje thjeshtë fazë i prodhimi
* NON ERA NECESSARIO ESSERE SPECIALIZZATI
Nuk ishte i nevojshëm për të qëne specializuar
* L’INSIEME DELLE FASI DI PRODUZIONE PERMETTEVA ALL’INDUSTRIA DI RISPARMIARE
TEMPO
Bashkësi e fazave e prodhimit lejonte në industri për të kursuar kohë
* LA CAPACITA’ DI PRODUZIONE DELLA FABBRICA AUMENTAVA
Aftësi e prodhimit të fabrike shtonte
NACQUERO NUOVE INDUSTRIE ED INIZIO’ IL FENOMENO DELLA CONCENTRAZIONE:
Lindit e ri industri dhe filloi dukuri i përqendrimi:
* MONOPOLI = MOLTE INDUSTRIE UNITE IN UNA SOLA
Monopol = shume industri e lidhure në e vetëma
* OLIGOPOLI = CONCENTRAZIONE DI POCHE INDUSTRIE
Oligopol = përqendrim e pake industri
INIZIO’ LA SOCIETA’ DI MASSA CON:
Filloi shoqëri e mase mbi:
* UNA PRODUZIONE RIVOLTA A TUTTI
Nje prodhim drejton në gjithë
* LA DIFFUSIONE DELLA DEMOCRAZIA
Përhapje e demokracie
2
* LA CULTURA DIFFUSA DAI MEDIA ( MEZZI DI COMUNICAZIONE DI MASSA)
Kulturë përhapp nga MEDIA ( mjete e komunikimi e mase)
* L’AUMENTO DEI LAVORI DEL TERZIARIO (SETTORE LAVORATIVO PER I SERVIZI ALLA
SOCIETA’)
Shtim e punëve i tretësori (sektor i punës për shërbim në shoqëri)
3
IL MONDO NELL’ETA’ DELL’IMPERIALISMO - Botë e imperializëmi
FIN DALL’ANTICHITA’, GRUPPI DI PERSONE SI SPOSTAVANO PER COLTIVARE NUOVE TERRE.
Që vjetërsi, grupë e njerëve lëvizeshin vendi për kultivuar e rë toka
QUESTE PERSONE ERANO CHIAMATE “COLONI” E I NUOVI TERRITORI “COLONIE”
Këta njerë ishin quhemur “COLONI” dhe e rë territori “KOLONI”
LE COLONIE DI POPOLAMENTO ERANO I TERRITORI ABITATI DA NUOVI POPOLI
Koloni për të populluar ishin territori banuar nga e rë popullë
LE COLONIE DI SFRUTTAMENTO ERANO I TERRITORI CONQUISTATI PER SFRUTTARE ALTRI
POPOLI
Koloni për të shfrytëzuar ishin territori pushtuar për të shfrytëzuar tjetërë popullë
LE COLONIE DI SFRUTTAMENTO SORSERO SOPRATTUTTO FRA IL 1870 E IL 1914
Koloni pë të shfrytëzuar lindën sidomos mibis 1870 dhe 1914
QUESTO PERIODO (1870 – 1914) FU CHIAMATO ETA’ DELL’IMPERIALISMO
Ky periudhë (1870 – 1914) qe quhemur Moshë e Imperializëmi
L’IMPERIALISMO ERA UNA FORMA EESASPERATA DI NAZIONALISMO
Imperializëm ishte nje formë acaruar e nacionalizëmi
CON L’IMPERIALISMO SI CREDEVA CHE L’UOMO BIANCO DOVESSE DOMINARE IL MONDO
Me imperializëm mbante veten për qe i bardhë do të duhetiste për të sunduar botë
LE GRANDI POTENZE CREARONO IMPERI COLONIALI E SFRUTTARONO LE MATERIE PRIME DI
QUESTI TERRITORI
E madh fuqi krijuan perandori Koloniali dhe shfrytëzuan lëndë të para e këtyre territorëve
GLI USA CONTROLLARONO L’AMERICA LATINA
USA kontrolluan Amerika Latinë
FRANCIA E INGHILTERRA SI CONTESERO LA CONQUISTA DELL’AFRICA
France dhe Anglia luftuan për pushtim e Afrika
L’INGHILTERRA SFRUTTO’ L’INDIA E IN ASIA COMBATTE’ CONTRO LA CINA LA GUERRA
DELL’OPPIO
Anglia shfrytëzoi India dhe në Azi lufton kundër Cina Luftë e Opiumi
IL GIAPPONE FU L’UNICO PAESE ASIATICO NON CONTROLLATO DAGLI OCCIDENTALI
Japenia qe i vetëm vend aziatik nuk kontrolluar nga perëndimorë
IL GIAPPONE DIVENNE UNA POTENZA INDUSTRIALE E SEGUI’ UNA POLITICA IMPERIALISTA
Japenia kthehemi nje fuqi industrial dhe ndjeki nje politikë e imperializëm
4
NUOVA POTENZA INDUSTRIALE: USA - E re fuqi industrial: USA
NEL 1776, CI FU LA DICHIARAZIONE DI INDIPENDENZA DEGLI USA
Në 1776, pati Deklaratë e Pavarësie të USA
MOLTI COLONI PARTIRONO ALLA CONQUISTA DELL’WEST , DOVE C’ERANO PASCOLI –
PRATERIE – MINIERE
Shumë “coloni” nisemën në pushtim i West, ku kishin kullotë - minierë
CON LA CONQUISTA DELL’WEST, GLI INDIANI FURONO ELIMINATI
Me pushtim i West, indianë të USA qenë eliminuar
GLI INDIANI D’AMERICA FURONO RELEGATI NELLE RISERVE
Indianë të USA qenë izoluar në kufizimë
NEL 1850, INIZIO’ LA RIVOLUZIONE INDUSTRIALE
Në 1850, filloi Revolucion Industrial
GLI USA SI DIVIDERO IN:
USA qenë e ndarë në:
1) STATI DEL NORD
Shtetë e veri
2) STATI DEL SUD
Shtetë e Jug
AL NORD:
Në Veri:
•
DOMINAVA L’INDUSTRIA
Sundonte industri
•
LA POPOLAZIONE ERA CONTRO LA SCHIAVITU’
Popullsi ishte kundër skllavëri
•
L’ECONOMIA ERA PROTEZIONISTA (= PROTEGGEVA LA PROPRIA INDUSTRIA CON
TARIFFE DOGANALI MAGGIORI PER LE MERCI STRANIERE)
Ekonomi ishte për proteksionizëm (= përkraishte vetjak industri me tarifë e dogane major
për malora e huaj)
AL SUD:
Në Jug:
•
L’ECONOMIA SI BASAVA SULL’AGRICOLTURA
Ekonomi mbështetemiste mbi bujqësi
•
LA POPOLAZIONE ERA PER LA SCHIAVITU’
Popullsi ishte për skllavëri
•
L’ECONOMIA ERA PER IL LIBERO SCAMBIO
Ekonomi ishte për shkëmbi i lirë
5
DAL 1861 AL 1865 CI FU LA GUERRA DI SECESSIONE
Nga 1861 në 1865 pati Luftë e Secesion
LA GUERRA FU VINTA DAL NORD E IL PAESE FU UNITO NEGLI USA
Luftë qe fituar nga Veri dhe Vend qe bashkuar në USA
6
SOCIETA’ INDUSTRIALE - Shoqëri industrial
NELLA SOCIETA’ INDUSTRIALE ABBIAMO: LIBERALISMO, DEMOCRATICI, SOCIALISMO E
COMUNISMO, GLI ANARCHICI, I CATTOLICI
Në shqëri industrial kanë : liberalizëm, demokratë, socializëm dhe komunizëm, anarki, katolikë
PER IL LIBERALISMO:
Për liberalizëm:
•
IL PROGRESSO DEVE ESSERE GARANTITO DALLA LIBERTA’
Zhvillim duhet për të qenë garantuar nga liri
•
TRA I POTERI DELLO STATO DOVEVA ESSERCI EQUILIBRIO
Ndër fuqi i Shteti duhetiste ka ekulibër
•
IL VOTO DOVEVA ESSERE ESPRESSO PER SUFFRAGIO “CENSITARIO” (= DIRITTO DI
VOTO AI CITTADINI CHE POSSIEDONO UNA CERTA SOMMA DI DENARO)
Votë duhetiste për të qenë shprehur për votë “censitario” (= e drejtë e votimit në qytetarë
që kanë njefarë shumë e para)
I DEMOCRATICI:
Demokratë:
•
SOSTENEVANO L’UGUAGLIANZA POLITICA
Mbështetën barazi politikë
•
IL VOTO DOVEVA ESSERE ESPRESSO PER SUFFRAGIO UNIVERSALE (= DIRITTO DI VOTO
A TUTTI I COTTADINI)
Votë duhetiste për të qenë shprehur për votë universal (= e drejtë e votimit në gjithë
qytetarë)
•
APRIRONO LA QUESTIONE FEMMINILE: DIRITTO DI VOTO ALLE DONNE E LORO
EMANCIPAZIONE ( = LIBERAZIONE DELLE DONNE DALLA TRADIZIONALE DIPENDENZA
DALL’UOMO)
Hapën çeshtje femëror: e drejtë e votimit në grua dhe e tyre emancipim (= çlirim e grua
nga tradicional vartësi nga burrë)
I SOCIALISTI:
Socialist:
•
LOTTAVANO PER LA GIUSTIZIA SOCIALE
Luftonin për drejtësi shoqëror
•
SOSTENEVANO CHE LO STATO DOVEVA ELIMINARE O ATTUTIRE L’INGIUSTIZIA
SOCIALE
Mbështetën që Shtet duhetiste për të eliminuar o për të shuar padrejtësi shqëror
•
IL SOCIALISMO RIVOLUZIONARIO VENNE CHIAMATO COMUNISMO
Socializëm revolucionar quhemi : Komunizëm
7
PER GLI ANARCHICI:
Për anarki:
•
OGNI FORMA DI AUTORITA’ DOVEVA ESSERE ELIMINATA
Çdo formë i autoriteti duhetiste për të qenë eliminuar
•
OCCORREVA ABBATTERE LO STATO, ANCHE CON UNA RIOLUZIONE VIOLENTA
Duhetiste për të rrezuar Shtet, edhe me nje revolucion e furishëm
I CATTOLICI SOSTENEVANO L’ACCORDO FRA CAPITALISTI E LAVORATORI
Katolikë mbeshtetën mirekuptim mibis kapitalistësh dhe punonjësësh
8
IMPERIALISMO E BELLA ÉPOQUE - Imperializëm dhe Epokë e bukur
IN ITALIA, IL PERIODO DAL 1901 AL 1014 VENNE CHIAMATO ETA’ GIOLITTIANA
Në Itali, periudhë nga 1901 në 1914, quhemi “Moshë Giolittiana”
NELL’ETA’ GIOLITTIANA, L’ITALIA DEL NORD CONOBBE LA RIVOLUZIONE INDUSTRIALE;
L’ITALIA DEL SUD RESTO’ POVERA ED ARRETRATA
Në Moshë Giolittiana, Itali e Veri njohi revolucion industrial; Itali e Jug ndenji e varfër dhe e
prapambetur
GIOLITTI ATTUO’ UNA POLITICA DETTA DEL “DOPPIO VOLTO”
Giolitti zbatoi nje politikë thënë “Dyfish Fytyrë”
CON IL NORD ITALIA, SI DIMOSTRO’ APERTO E DEMOCRATICO
Me Veri Itali, tregohemi i hapur dhe demokratik
CON IL SUD DIVENNE SENZA SCRUPOLI E CORROTTO
Me e Jug kthehemi pa skrupullë dhe i korruptuar
NEL 1911, DICHIARO’ GUERRA ALLA TURCHIA PER LA CONQUISTA DELLA LIBIA
Në 1911, deklaroi luftë në Turchia për pushtim e Libia
NEL 1913 INTRODUSSE IL SIFFRAGIO UNIVERSALE MASCHILE
Në 1913 futi Votë Universal Mashkullor
CON I CATTOLICI FECE UN ACCORDO ELETTORALE : IL PATTO GENTILONI
Me katolikë bej nje mirëkuptim elektoral : Marrëveshje Gentiloni
CON IL PATTO GENTILONI, 300 DEPUTATI LIBERALI ENTRARONO IN PARLAMENTO
Me Marrëveshje Gentiloni, 300 deputetë liberalë hyuan (futemën) në Parlament
MOLTI DEPUTATI LIBERALI ERANO CATTOLICI
Shumë deputetë liberalë ishin katolikë
GIOLITTI CERCO’ DI ALLEARSI ANCHE CON I SOCIALISTI
Giolitti kerkoi për të lidhemus edhe me socialist
I SOCIALISTI RIFIUTARONO PERCHE’ ERANO DIVISI IN RIFORMISTI E MASSIMALISTI
Socialistë refuzuan sepsë ishin e ndarë në “Riformisti” dhe “Massimalisti”
I SOCIALISTI MASSIMALISTI NON VOLEVANO PARTECIPARE A GOVERNI BORGHESI
Socialistë “Massimalisti” nuk donin për të marr pjesur në qeverë borgjezë
9
GUERRA E RIVOLUZIONE - Luftë dhe Revolucion
1914 – 1° GUERRA MONDIALE: IL CONFLITTO ESPLOSE DOPO L’ATTENTATO DI SARAJEVO
1914 - Luftë e I° Botërore : konflikt shpërthei pastaj atentat i Sarajevo
ENTRARONO IN GUERRA:
Futemën në Luftë:
•
GLI IMPERI CENTRALI (AUSTRIA – GERMANIA)
Perandori qendror (Austria – Germania)
CONTRO
Kundër
•
LE POTENZE DELL’INTESA (FRANCIA – INGHILTERRA – RUSSIA E NEL 1915 L’ITALIA)
Fuqi e Marrëveshjeje (France – Anglia – Russia e në 1915 Itali)
LA GUERRA DOVEVA ESSERE UNA GUERRA BREVE,
Luftë duheti p\r të qenë nje luftë shkurtër,
INVECE LA 1ª GUERRA MONDIALE DIVENNE UNA GUERRA DI POSIZIONE
Kurse, Luftë e I° Botërore kthehemi nje luftë e pozicioni
LA GUERRA DI POSIZIONE VENNE COMBATTUTA NELLE TRINCEE (= FOSSATI FORTIFICATI DAI
SOLDATI PER PROTEGGERSI E SPARARE AI NEMICI)
Luftë e pomicioni erdhi luftuar në logore (= hendekë fortifikuar nga ushtarë për të mbrohemur
dhe zbrazur në armikë)
ERA NECESSARIO UN GRANDE SFORZO PRODUTTIVO CHE COINVOLSE TUTTA LA
POPOLAZIONE
Ishte i nevojshëm nje madh perpjekje prodhes, që përfshii e gjithë popullsi
GLI IMPERI CENTRALI FATICARONO A TROVARE LE MATERIE PRIME
Perandori Qendror lodhemën në për të gjuar lëndë të para
LA GERMANIA SCATENO’ LA GUERRA SOTTOMARINA
Germania nxiti luftë nëndetës
NEL 1917, ENTRARONO IN GUERRA GLI USA
Në 1917, futemën në luftë USA
NEL 1917, LA RUSSIA USCI’ DALLA GUERRA, PERCHE’ IN RUSSIA SCOPPIO’ LA RIVOLUZIONE
Në 1917, Russia dali nga luftë, sepsë në Russia shpërthei Revolucion
NEL 1918, LA GUERRA FINI’. GLI IMPERI CENTRALI SI ARRESERO
Në 1918, luftë mbaroi. Perandorio Qendror dorëzohemi
10
RIVOLUZIONE RUSSA - Revolucion e rus
L’IMPERO RUSSO ERA ARRETRATO NELL’ECONOMIA
Perandorìa ruse ishte e prapambètur në economi
L’IMPERO RUSSO ERA UNA MONARCHIA ASSOLUTA
Perandoria ruse ishte nje monarkì e absolute
LA MONARCHIA ASSOLUTA ERA COMBATTUTA DAI SOCIALISTI
Monarkì e absolute ishte luftuar nga socialistë
I SOCIALISTI SI DIVIDEVANO IN :1) MENSCEVICHI 2) BOLSCEVICHI
Socialistët ndoneshin në : 1) menscevichi 2) bolscevichi
I BOLSCEVICHI ERANO GUIDATI DA LENIN
Bolsheviket ishin drejtuar nga Lenin
CON LA 1ª GUERRA MONDIALE, LA POPOLAZIONE ESPLOSE NELLA RIVOLUZIONE DI FEBBRAIO
Me Luften e I° Botërore, populisì shpërtei në Revolucionin e shkurtit
LA RUSSIA DIVENNE UNA REPUBBLICA
Russia bëhet nje Republikë
MA LENIN CONQUISTO’ IL POTERE CON LA RIVOLUZIONE D’OTTOBRE
Por Lenin arriti pushtet in me revolucionin e tetorit
LENIN GUIDO’ IL GOVERNO DEI SOVIET :
Lenin drejtoi qeverì e Soviet:
•
IMPOSE LA DITTATURA DEL PROLETARIATO
Imponoi diktaturëne i proletariatit
•
ABOLI’ LA PROPRIETA’ PRIVATA
Heqi pronë e privatit
•
FIRMO’ LA PACE DI BREST – LITOVSK
Firmoi paqe i Brest – Litovsk
•
VINSE LE ARMATE BIANCHE E GLI ESERCITI STRANIERI NELLA GUERRA CIVILE
Fitoi “armatene bardhe” dhe ushtri e huaja në Luftë e Civil
•
ORGANIZZO’ LA NEP PER LA RIPRESA ECONOMICA
Organizoi NEP për rifillim ekonomik.
DOPO LENIN, STALIN PRESE IL POTERE
Pas Lenin, Stalin mori pushtetin
CON STALIN:
Me Stalin:
•
LA RUSSIA DIVENNE UNA POTENZA INDUSTRIALE
Russia bëhet nje fuqì industriale
•
LO STATO CONTROLLO’ LE CAMPAGNE
Shtet kontrolloi fushë oten
•
L’OPPOSIZIONE FU ELIMINATA CON LA VIOLENZA
Opozita heliminua me dhunë.
11
ITALIA
DOPO LA 1ª GUERRA MONDIALE, L’ITALIA ERA IN CRISI
Pastaj luften e I° botërore, Italì ishte ne krizë
IL PARTITO LIBERALE ERA DEBOLE ANCHE PER LA NASCITA DEL PARTITO CATTOLICO POPOLARE
Partia liberale ishte i dòbët edhe nga lindja të e partisë katolìke popullore
TRA IL 1919-1920, CONTADINI E OPERAI OCCUPARONO LE TERRE E LE FABBRICHE
Ndër 1919 -1920, fshatare dhe punëtore zunë tokat dhe fabrikat
GLI INDUSTRIALI E I PROPRIETARI TERRIERI APPOGGIARONO MUSSOLINI
Industrialistët dhe pronrët e tokave mbështetën Mussolini
MUSSOLINI FONDO’ IL PARTITO FASCISTA
Mussolini themeloi e partin fashiste
LE “SQUADRACCE” FASCISTE REPRESSERO CONTADINI E OPERAI
“Squadracce” e fashizëm shtypën fshatarët dhe punëtorët
NEL 1922, MUSSOLINI ORGANIZZO’ LA MARCIA SU ROMA E OTTENNE LA GUIDA DEL GOVERNO
Në 1922, Mussolini organizoi e marshimin ne Romë dhe arrii drejtimin e qeverisë
DAL 1922 AL 1924, MUSSOLINI GOVERNO’ SECONDO LE LEGGI; QUESTA FASE LEGALITARIA
TERMINO’ CON IL DELITTO DI MATTEOTTI
Që 1922 në 1924, Mussolini qeverisi sipàs ligjvë; kjo fazë e ligjore përfudoi me krim e Matteotti
NEL 1925, MUSSOLINI IMPOSE LA DITTATURA :
Në 1925, Mussolini imponoi diktaturën :
•
VIETO’ L’OPPOSIZIONE E CONTROLLO’ LA VITA DIE CITTADINI
Ndaloi opositën dhe kontrolloi në jet ët ne qytetave
•
FIRMO’ I PATTI LATERANENSI CON LA CHIESA
Firmosi e “Patti Lateranensi” me kishën
(= LA RELIGIONE CATTOLICA DIVENTA RELIGIONE DI STATO
Feja katolìke bëhet feja e shtezit
IL MATRIMONIO RELIGIOSO DIVENTA COME QUELLO CIVILE
Martesa fetare bëhez si ajo civile
LA CITTA’ DEL VATICANO E’ SOTTO LA SOVRANITA’ DELLA CHIESA
Qytet i Vatikanit eshtë nen qeverinë e kishës
LA CHIESA RICONOSCE IL REGNO D’ITALIA E LA CAPITALE ROMA
Kisha njohu mbretërine e italisë dhe Roma nje kryeqytet)
•
IN ECONOMIA CERCO’ L’AUTARCHIA
Në ekonomi ishte Autarchia
(= IL PAESE PRODUCE IL NECESSARIO, SENZA IMPORTARE PRODOTTI DALL’ESTERO
I vend prodhon të nevojshëmen, pa importuar produktët nga jasht)
•
AVVICINO’ L’ITALIA ALLA GERMANIA DI HITLER
Afroi Italì në Germania të Hitler
•
CONQUISTO’ L’ETIOPIA
Mori Etiopinë
12
USA
TRA IL 1922 E 1929, LO SVILUPPO ECONOMICO FU MOLTO GRANDE
Midis 1922 dhe 1929, zhvillim economik qe shumë i madh
IL VALORE DELLE AZIONI E LA SOVRAPPRODUZIONE CAUSARONO UNO SQUILIBRIO
Vlera e aksioneve dhe e prodhineve shumë i madh shkaktuan nje çequiliber
NEL 1929 LA BORSA CROLLO’
Në 1929 bursisa ra
LE BANCHE E LE AZIENDE FALLIRONO
Bankat dhe ndërmarrjet falimentuan
L’ECONOMIA ENTRO’ IN CRISI
Ekonomì hyri në krisë
LA DISOCCUPAZIONE AUMENTO’
Papunësìau rit
NEL 1932, ROOSEVELT DIVENTO’ PRESIDENTE DEGLI USA
Në 1932, Roosevelt u bë president i USA
ROOSEVELT AVVIO’ IL NEW DEAL = SALVARE L’ECONOMIA CON L’INTERVENTO DELLO STATO
Roosevelt nisit i New Deal = shpetoj ekonomi me ndërhyrje të I shteti
EUROPA
DOPO LA 1ª GUERRA MONDIALE L’EUROPA ERA IN CRISI
Pastaj luften e I° botërore, Evropë eshte me krizë
LA CRISI FACILITO’ LA NASCITA DELLE DITTATURE
Krizë lehtësoi lindjën të e diktaturave
LA CRISI DELLA DEMOCRAZIA E LA CRISI ECONOMICA DEL 1929 (USA) PORTARONO IL
NAZISMO IN GERMANIA
Krizë të e demokracisë dhe krizë ekonomik nga 1929 (USA) çuan diktaturën në Germania
FRANCIA E GRAN BRETAGNA RESTARONO PAESI DEMOCRATICI
Francia e Anglia ndenjën vendë demokratikë
GERMANIA(NAZISMO) E ITALIA (FASCISMO) APPOGGIARONO L’ESERCITO DEL DITTATORE
FRANCO NELLA GUERRA CIVILE SPAGNOLA
Germania (Nazismo) dhe Ilatì (Fascismo) mbështetën ushtrine të diktaturave të Franco në luftes
civile spanjolle
13
GERMANIA
DOPO LA 1ª GUERRA MONDIALE, IN GERMANIA NACQUE LA REPUBBLICA DI WEIMAR
Pastaj luften e I° botërore, në Germania lindi republikë të Weimar
MA LA GERMANIA ERA IN CRISI ECONOMICA
Por Germania ishte në krisë ekonomik
GLI USA AIUTARONO LA GERMANIA CON PRESTITI
USA ndihmuan Germania me huàt
LA CRISI ECONOMICA PORTO’ IL PARTITO NAZISTA AL POTERE (1929)
Krisë ekonomik çoi partì nazista në pushtetin (1929)
HITLER GUIDO’ IL PARTITO NAZISTA E :
Hitler drejtoi partì nazista dhe :
•
COSTITUI’ UNA DITTATURA
Formoi nje diktaturë
•
DICHIARO’ LA RAZZA ARIANA SUPERIORE
Deklaroi e racë
i sìpërm
•
PERSEGUITO’ GLI EBREI
Çifutë
HITLER PREPARO’ UNA NUOVA GUERRA:
Hitler përgatiti nje luften e re:
•
SI ACCORDO’ CON LA RUSSIA PER CONQUISTARE LA POLONIA
Pajtòhemi me Russia për t’u arruar Polonia
•
SI ALLEO’ CON ITALIA E GIAPPONE
Me Italì dhe Giappone
•
SFRUTTO’ LA DEBOLEZZA DI FRANCIA E GRAN BRETAGNA
Shfrytëzoi dobësì nga Francia dhe Gran Bretagna
14
LA SECONDA GUERRA MONDIALE - Luften e II botërore
1939
LA GERMANIA INVASE LA POLONIA
Germania shkeli Polonia
FRANCIA E GRAN BRETAGNA DICHIARARONO GUERRA ALLA GERMANIA
Francia dhe Gran Bretagna deklaruan luften në Germania
INIZIO’ LA II GUERRA MONDIALE
Filloi luften e II° botërore
1940
L’ITALIA ENTRO’ IN GUERRA CON LA GERMANIA
Italì hyi në luften me Germania
1941
LA GERMANIA INVASE LA RUSSIA
Germania shkeli Russia
GIAPPONE E USA ENTRARONO IN GUERRA
Giappone dhe USA hyuan në luften
SI CREARONO DUE BLOCCHI :
Krijoi dy bllokimë:
1) LE POTENZE DELL’ASSE: GERMANIA, ITALIA, GIAPPONE
Fuqitë të boshtës : Germania, Italì dhe Giappone
2) LE POTENZE ALLEATE : FRANCIA, GRAN BRETAGNA, USA
Fuqitë aleatë : Francia, Gran Bretagna dhe USA
1942/’43
LE POTENZE DELL’ASSE VENGONO SCONFITTE :
Fuqitë të boshtës
:
IN RUSSIA, IN AFRICA, IN ITALIA
Në Russia, në Africa, në Italì
IN ITALIA, GLI ALLEATI SBARCARONO IN SICILIA :
Në Italì, aleatë
në Sicilia:
•
CADE IL FASCISMO
Ra fashizëm
•
NACQUE LA REPUBBLICA DI SALO’
Lindi Republikë të Salò
•
IL REGNO D’ITALIA SI SCHIERO’ CON GLI ALLEATI
Mbretërì të Italì rreshtoi me aleatë
•
INIZIO’ LA RESISTENZA FINO ALLA LIBERAZIONE
Filloi rezistencë deri në çlirim (25 aprile 1945)
1945
LA GERMANIA E IL GIAPPONE SI ARRESERO AGLI ALLEATI
Germania dhe Giappone dorëzohemën
15
GUERRA FREDDA
ALLA FINE DELLA 2ª GUERRA MONDIALE, EMERSERO CONTRASTI FRA LE SUPERPOTENZE USA E
URSS
Në fund e luften e 2ª Botërore, linden contradita midis superfuqisë USA dhe URSS
GLI USA GUIDARONO IL BLOCCO OCCIDENTALE
USA drejtuar bllokun perëndimor
L’URSS GUIDAVA IL BLOCCO COMUNISTA
URSS drejtonin bllokun i komunizmit
USA E URSS SI AFFRONTARONO NELLA GUERRA FREDDA
USA dhe URSS përleshemën në luften e ftohtë
LA GUERRA FREDDA ERA SENZA SCOPPIO DI ARMI, MA CON
Luften e ftohtë ishte pa shpërthim e armësh, por me :
1) LA MINACCIA DI UN’ESPLOSIONE A LIVELLO NUCLEARE
Kërcenimin e shpërthiminë mive bërthamor
2) UNA GUERRA A LIVELLO ECONOMICO ED IDEOLOGICO
Nje luftë në livel ekonomik dhe ideologjik
NEL 1961, KENNEDY DIVENTO’ PRESIDENTE DEGLI USA E SI IMPEGNO’ IN FAVORE DEI NERI
Në 1961, Kennedy behet president të USA dhe zotohemi në favor te të zive
IN URSS, DOPO STALIN, ANDO’ AL POTERE KRUSCEV
Në URSS, pas Stalin shkoi në pushtet Kruscev
KRUSCEV DENUNCIO’ I CRIMINI DI STALIN, MA CONFERMO’ IL CONTROLLO SUGLI STATI
SATELLITI
Kruscev denoncoi krima bera nga Stalini, por vërtetoi kontroll mbi shtetë satelitë
KENNEDY E KRUSCEV FAVORIRONO L’INIZIO DELLA DISTENSIONE
Kennedy dhe Kruscev favorizojnë fillim e shtrirjeje
LE TENSIONI FRA I DUE BLOCCHI PROSEGUIRONO FINO AL CROLLO DEL COMUNISMO
Tendosjet midis dy blloqeve vazhdojnë deri në shembje e komunizemi
CON IL CROLLO DEL COMUNISMO E’ INIZIATO IL III° DOPOGUERRA
Më shembje e komunizemi ishte filloi i III pas lufta
NEL 3° DOPOGUERRA VI SONO FREQUENTI CONFLITTI LOCALI
Në i tretë pas luften pati koinfljiktë të shpeshta të venditë
IL TERZO DOPOGUERRA E’ STATO DEFINITO : EPOCA DEL DISORDINE MENDIALE
I tretë pas lufte ka qenë përcaktuar epokë e çrregullimi botërori
16
IMPERI COLONIALI
LA 2ª GUERRA MONDIALE HA CAUSATO IL DECLINO DEGLI IMPERI COLONIALI
Luftë e II° Botërore ka shkaktuar rënie e perandorive kolonialë
LE EX-COLONIE HANNO OTTENUTO L’INDIPENDENZA :
Ish-kolonitë kanë arriuar pavarësi:
A) PACIFICAMENTE, COME L’INDIA CON GLI INGLESI
Me paqësim, sa India me anglezë
B) CON UNA GUERRA DI LIBERAZIONE, COME IL VIETNAM E L’ALGERIA CON I FRANCESI
Me nje luftë e çlirim, sa Vietnam dhe Algeria me francezë
QUANDO LE EX-COLONIE SONO CONTROLLATE ECONOMICAMENTE SI PARLA DI
COLONIALISMO
Kur ish-kolonitë janë kontrolluar ekonomik flasit i ….
LA FINE DELLE COLONIE HA FAVORITO L’ESPLOSIONE DI CONFLITTI TRIBALI
Fund e kolonivë ka favorizuar shpërthime e konfliktëve ….
LE EX-COLONIE SONO OGGI IN UNA CONDIZIONE DI SOTTOSVILUPPO
Ish-kolonitë janë sot në nje kusht e mungese
I PAESI RICCHI SOLO DI MATERIE PRIME SONO DETTI : TERZO MONDO
Të vendë e pasurë vetëm e lëndës të para jane thënë : e tretë botë
I PAESI POVERISSIMI SONO DETTI: QUARTO MONDO
Të vendë e varfër shumë janë thënë: e katërt botë
17
ECONOMIA MONDIALE
DAL 1946 AL 1973, VI FU UNA FORTE RIPRESA DELL’ECONOMIA IN GIAPPONE, GERMANIA E
ITALIA
Nga 1946 në 1973, pati nje rimarrje të fortë e economike në Japon, Germania dhe Itali
QUESTA RIPRESA ECONOMIACA E’ CHIAMATA : MIRACOLO ECONOMICO
Kio rimarrje economike eshtë quajtur : Mrekulli Economike
NEL 1944 VI FURONO GLI ACCORDI DI BRETTON WOODS
Në 1944 patën u bë marrëveshja e Bretton Woods
A BRETTON WOODS, INFATTI, IL DOLLARO DIVENTO’ MONETA DI RIFERIMENTO E IL VALORE
DELLE MONETE DEGLI ALTRI PAESI VENNE FISSATO IN DOLLARI
Në Bretton Woods, në fakt, u vendas që dollari të behej monellë riferimenti dhe vlerë e
monedhave për gjith shtetet erdhi caktuar në dollar
A BRETTON WOODS VENNE CREATO IL FONDO MONETARIO INTERNAZIONALE
Në Bretton Woods u krijuo i Fund Monetar Ndërkombëtar
NEL 1948 VI FU UN ACCORDO INTERNAZIONALE (GATT) PER FAVORIRE IL COMMERCIO E IL
LIBERO SCAMBIO :
Në 1948 pati nje marrëvashje ndërkombëtar (GATT) për të favorizuar tregtì dhe shkembim i lirë:
1) CON RIDUZIONE DELLE TARIFFE DOGANALI
Me paksimin të tarifave doganale
2) SENZA LIMITI ALLE IMPORTAZIONI
Pa kufi në importë
3) CON L’IMPEGNO DI CONVOCARE CONFERENZE PER STIMOLARE IL COMMERCIO
Me angazhim për të kujdesur per konferencat për të nxitur tregtìnë
IN INGHILTERRA E SVEZIA SI SVILUPPO’ IL WELFARE STATE (= STATO DEL BENESSERE)
Në Angli dhe Skoi u zhvidhua i Welfare State (= Shtet e mirëqenie)
CON IL WELFARE STATE, LO STATO GARANTIVA I BISOGNI FONDAMENTALI AI CITTADINI
(VITA – CASA – SALUTE – ISTRUZIONE) GRATIS O A COSTI RIDOTTI
Me Welfare State, shthet garantoni të nevojat themelore në të qytetarvë (jetë – shtëpi – shëndet –
arsim) pa pagesë o në çmimë të ulura.
IL WELFARE ITALIANO SI FORMO’ NEGLI ANNI ‘70
Welfare Italian u formua në vitë ‘70
18
FRA IL 1973 E IL 1993, VI FU LA GRANDE DEPRESSIONE
Midis 1973 dhe 1993, pati depresion të madh
NEL 1973/74 E NEL 1979, VI FURONO DUE CRISI PETROLIFERE
Në 1973/74 dhe në 1979, patën dy krisa të naftëse
L’ECONOMIA MONDIALE SI INDEBOLI’ PER LA FINE DEGLI ACCORDI DI BRETTON WOODS
Economi botëror u dobësua pë shkok të marrveshjes e Bretton Woods
PER USCIRE DALLA CRISI VENNE ADOTTATA UNA POLITICA ECONOMICA DI :
Për të dalër nga krisa erdhi u adoptuan politica economi të tjera nga :
•
•
AUSTERITA’
LIBERALIZZAZIONE
Liberalizim
PER QUESTO IL WELFARE STATE E’ IN CRISI
Për këtë Welfare State eshtë në krisë
ECONOMIA MONDIALE: la terza Rivoluzione Industriale
DOPO LA II GUERRA MONDIALE, HA INIZIO LA 3ª RIVOLUZIONE INDUSTRIALE
Pas Luftës e 3ª Botërore pati fillim Revolucion i 3ª Industrial
NELLA 3ª RIVOLUZIONE INDUSTRIALE, L’UOMO HA FATTO NUOVE SCOPERTE :
Në Revolucion i 3ª Industrial, njeriu beri shumë zulimë të reja :
1) L’USO DELL’ENERGIA NUCLEARE – CON POSSIBILE DISTRUZIONE DEL PIANETA
Përdorim e energjsë bërthamore – me mundësi yë të shkatrromte dhe planet
2) L’AUSTRONAUTICA – CON L’ARRIVO DELL’UOMO SULLA LUNA
Astronautik – me arritjen e njeriut mbi hënën
3) L’INFORMATICA E L’USO DEL COMPUTER – CON LA RETE DI COMUNICAZIONE VIA
INTERNET
Informatikë dhe përdorim i kompjuterit – me rrjet i komunikimit mjet internet
IL MONDO DIVENTA UN VILLAGGIO GLOBALE :
Bota behet nje Fshat Global :
A) DOMINATO DALLA :
Sunduar nga :
* TELEVISIONE
Televizion
* LINGUA INGLESE
Gjuha angleze
* STILE DI VITA AMERICANO
Stil e jetës amerikan
19
B) IL PRINCIPALE SETTORE DELL’ECONOMIA E’ IL TERZIARIO
Sektor kryesor e ekonomisë eshtë tretësor
C) LA CATENA DI MONTAGGIO E’ SUPERATA DELLA PRODUZIONE SNELLA :
Seri i montimit eshtë kaluar nga prodhim i hollë :
* LA PRODUZIONE SNELLA E’ STATA INVENTATA DAI GIAPPONESI
Prodhim i hollë eshtë shpikur nga Japonezët
* NELLA PRODUZIONE SNELLA VI E’ RIDUZIONE DI :
Në prodhimin i hollë ka pakësim nga :
UOMINI – MACCHINARI – TEMPI DI PROGETTAZIONE - COSTI DI PRODUZIONE
Njenjerëz – makineritë – fazat i projektimit – çmimët i prodhimit
* CON LA PRODUZIONE SNELLA, L’OBIETTIVO E’ LA QUALITA’ TOTALE DEL PRODOTTO
FINITO
Me prodhimin i hollë qëllim eshtë cilësi total i produktit i mbaruar
20
ITALIA DOPO LA LIBERAZIONE
IL 25 APRILE 1995, L’ITALIA VENNE LIBERATA DA FASCISTI E NAZISTI
Më 25 prill 1945, Italia u lirua nga fashizmi dhe nazizmi
INIZIO’ LA RICOSTRUZIONE ECONOMIACA DEL PAESE
Filloi rindërtim economi i vendit
NACQUE UN NUOVO STATO DEMOCRATICO
Lindi nje Shtet i ri Demokratik
TRA IL 1958 E IL 1963 VI FU IL “BOOM ECONOMICO”
Mibis 1958 dhe 1963, pati nje “boom economi”
IL 2 GIUGNO 1946, CON UN REFERENDUM, GLI ITALIANI SCELSERO LA REPUBBLICA ED
ELESSERO L’ASSEMBLEA COSTITUENTE
Më 2 qershor 1946, me nje referendum, italian zgjedhën republikë dhe zgjedhën “Assemblea
Costituente” (Mbledhje për kushtetutë)
L’ASSEMBLEA COSTITUENTE SCRISSE LA NUOVA COSTITUZIONE
Mbedhje për kushtetutë shkruai kushtetutë e re
NEL 1948, DURANTE LA GUERRA FREDDA, IL PARTITO DELLA DEMOCRAZIA CRISTIANA (DC)
VINSE LE ELEZIONI
Në 1948, gjatë Luftës e Ftohtëe, Parta e Demokracie e Krishterë (DC) fitoi zgjedhjet
CON LA DC, L’ITALIA ENTRO’ NEL BLOCCO OCCIDENTALE E NELLA NATO (=
ORGANIZZAZIONE DEL PATTO ATLANTICO SETTENTRIONALE)
Me DC, Itali hyi në bllokadën Perendimor dhe në NATO (= Organizatë i Paktit Atlantik i Vermut)
LA NATO E’ UN ORGANISMO MILITARE INTERNAZIONALE
NATO eshtë nje organizatë ushtarak ndërkombëtar
FRA I PAESI DELLA NATO VI E’ COLLABORAZIONE POLITICA, ECONOMICA E MILITARE IN
CASO DI AGGRESSIONE
Nga vendë e NATO ka bashkepunim politik, economi dhe ushtarak në rastësi i sulmi
LA NATO NACQUE CONTRO L’URSS
NATO lindi kundër URSS
LA DC ERA GUIDATA DA DE GASPARI
DC ishte drejtuar nga De Gaspari
INIZIO’ L’EPOCA DEL CENTRISMO (1948 – 1958)
Filloi epokën i …. (1948 – 1958)
21
NEL CENTRISMO :
Në ….
•
L’ITALIA ERA GOVERNATA DA PARTITI DI CENTRO
Itali ishtë qeverisur nga Parti’s e qendërës:
-
DC
Parti e Demokracie e Krishterë
-
PARTITO LIBERALE
Parta Liberale
-
PARTITO REPUBBLICANO
Parta Republikane
-
PARTITO SOCIALDEMOCRATICO
Parta Socialdemokrate
•
l’OBIETTIVO ERA L’ANTICOMUNISMO E L’ADESIONE ALLA NATO
Objektiv ishte kundër komuniziem dhe ngjitje në NATO
•
VENNERO APPROVATE :
U aprovuan:
-
LA RIFORMA AGRARIA
Reforma Agrare
-
LA COSTITUZIONE DELLA CASSA PER IL MEZZOGIORNO (AIUTI AL SUD D’ITALIA)
Kushtetutë e Arkës për Mesditën (= ndihma në Jud e Italie)
-
LA NUOVA LEGGE ELETTORALE (LEGGE MAGGIORITARIA – DETTA LEGGE TRUFFA –
REVOCATA NEL 1953)
Ligjet e reja elektorale (Ligj e Shumicës – themur Ligj Mashtrim – revokuar në 1953)
NEL 1953, LA DC ENTRO’ IN CRISI E FU SCONFITTA LA LEGGE MAGGIORITARIA
Në 1953, DC hyi në krisë dhe qe mundur Ligj e Shumicës
LA CRISI DELLA DC PORTO’ AL CENTRO – SINISTRA
Krisë e DC çoi në Qendër – e Majta
IL CENTRO SINISTRA E LA CRESCITA ECONOMICA PORTARONO ALLE RIFORME (WELFARE
ITALIANO)
Qendër e majta dhe rritje economi çuan në reforma (Welfare Italin)
NEL CENTRO SINISTRA, LA DC COLLABORO’ CON IL PARTITO SOCIALISTA
Në Qendër e Majta, DC bashkëpunoi me Parti Socialist
22
ITALIA: STORIA RECENTE
ALLA FINE DEGLI ANNI ’60, IN ITALIA VI FURONO GRANDI LOTTE SOCIALI :
Në fund e viteve ’60, në Itali patën shumë lufta sociale :
a) DEGLI STUDENTI, NEL 1968
E studenteve, në 1968
b) DEGLI OPERAI, NELL’AUTUNNO DEL 1969 (AUTUNNO CALDO)
E puntavëve, me vjeshne 1969 (Vjeshtë e Ngrohtë)
NEGLI ANNI ’70 IN ITALIA :
Në vitat ’70 në Itali :
1) ESPLOSE IL TERRORISMO
Shpertheu terrorizmi
-
DI DESTRA, PER CREARE UN CLIMA DI TERRORE E FAVORIRE UN GOVERNO
AUTORITARIO (= STRATEGIA DELLA TENSIONE)
E djathta, për të krjuar nje klimë i tmerri dhe për të farizuar nje severi i autoriteti
(=Strateghi e Tendosjes)
-
DI SINISTRA, CON ATTENTATI POLITICI FINO ALL’ASSASSINIO DI ALDO MORO
E majta, me atentatë politikë deri në vrasje e Aldo Moros
2) IL PCI (= PARTITO COMUNISTA ITALIANO) PROPOSE ALLA DC (= DEMOCRAZIA
CRISTIANA) IL COMPROMESSO STORICO
PCI (= Partia Comuniste Italiane) proposoi në DC (= Demokraci e Krishterim) i
Kompromis Historik
CON IL COMPROMESSO STORICO SI CERCAVA UNA COLLABORAZIONE FRA PARTITI PER
AIUTARE LA DEMOCRAZIA ITALIANA A :
Me Kompromis Historik kërkonte nje bashkëpunim mbi partish për të ndihmuar demokraci
italian në :
•
COMBATTERE IL TERRORISMO
Për të luftimin e terrorizmit
•
SUPERARE LA CRISI ECONOMICA
Për të kaluar krizën economika
•
ATTUARE LE RIFORME SOCIALI
Për të zbatuar e reformat sociale
23