Schede di morfosintassi

annuncio pubblicitario
- A. DIOTTI - S. DOSSI - F. SIGNORACCI, Schede di morfosintassi
DATIVO
IL DOPPIO DATIVO
Questo costrutto è voluto da alcuni verbi che, oltre a reggere un dativo di termine o vantaggio/svantaggio (della persona), vogliono anche un dativo di fine o effetto (della cosa).
Questa costruzione si trova con i verbi: sum («sono»); do («do»); tribuo, verto («attribuisco»);
mitto («mando»); relinquo («lascio») e più raramente con il verbo fio («divento»).
Hoc vobis tribuo reprehensioni.
Attribuisco questo a voi come rimprovero.
Tibi anulum relinquam memoriae.
Ti lascerò come ricordo l’anello.
Mihi meae filiae maxime cordi sunt.
Le mie figlie mi stanno a cuore moltissimo.
Consulis virtus Romanis fuit magnae admirationi.
Il valore del console fu [oggetto] di grande ammirazione per i Romani.
Ricorda
In latino il complemento di fine viene espresso in dativo, come nel costrutto del doppio dativo,
oppure con ad + accusativo oppure con genitivo + causā/gratiā.
Ad praesidium urbis relictum est. (LIV.)
Fu lasciato a difesa della città.
Vestrā reique publicae causa. (CES.)
Per voi e per lo Stato.
IL DATIVO DI POSSESSO
Questo costrutto si ha quando il verbo sum in combinazione con il dativo sostituisce il verbo habeo
(per questo tale costruzione è detta anche sum pro habeo) per indicare il possesso o l’appartenenza.
© by SEI 2010
Marco in Formiano villa erat.
Marco aveva una casa di campagna a Formia.
Mihi cum fortibus viris est amicitia. (CIC.)
Io ho amicizia con [= sono amico di] uomini coraggiosi.
Mihi nomen est.
Io mi chiamo.
Nell’espressione mihi nomen est il nome proprio può concordare sia con mihi (e quindi essere al
dativo) oppure con nomen (e quindi essere al nominativo).
Ei nomen est Antonio.
Ei nomen est Antonius.
Egli si chiama Antonio.
13
- A. DIOTTI - S. DOSSI - F. SIGNORACCI, Schede di morfosintassi
DATIVO
VERBI CON COSTRUTTI DIVERSI
Alcuni verbi, generalmente costruiti con il dativo, presentano anche altre reggenze. In questi casi
tali verbi, a seconda del costrutto, assumono significati diversi:
caveo alicui
caveo aliquem / ab aliquo
«provvedo a qualcuno»
«mi guardo da qualcuno»
consulo alicui
consulo aliquem
consulo in aliquem
consulo de aliquo
«provvedo a qualcuno», «provvedo per qualcuno»
«chiedo consiglio a uno», «consulto qualcuno»
«prendo provvedimenti contro qualcuno»
«delibero su qualcuno»
cupio alicui
cupio aliquid
«sono ben disposto verso qualcuno»
«desidero ardentemente qualcosa»
metuo / timeo / vereor alicui «temo per qualcuno»
metuo aliquid ab aliquo
«temo qualcosa da parte di qualcuno»
metuo de aliquo
«temo riguardo a qualcuno»
peto aliquid alicui
peto aliquid ab aliquo
peto aliquem
peto urbem / agros
«chiedo qualcosa per qualcuno»
«chiedo una cosa a qualcuno»
«assalgo qualcuno», «aggredisco qualcuno»
«mi dirigo in città / in campagna»
provideo / prospicio alicui
provideo aliquid
«provvedo a qualcuno»
«prevedo qualcosa»
tempero alicui
tempero alicui rei
tempero aliquid
tempero ab aliqua re
«ho riguardo per qualcuno»
«tengo a freno qualcosa»
«controllo qualcosa», «regolo qualcosa»
«mi astengo da qualcosa»
vaco alicui rei
vaco aliqua re
«mi dedico a qualcosa» (lett. «sono libero per qualcosa»)
«sono libero da qualcosa».
© by SEI 2010
LA COSTRUZIONE PASSIVA IMPERSONALE
DEI VERBI CHE REGGONO IL DATIVO
Traducendo dal latino occorre prestare attenzione ai numerosi verbi che reggono il dativo, come
ad esempio benedico («parlo bene di»), diffido («non ho fiducia»), faveo («favorisco, applaudo»), fido («ho fiducia»), ignosco («perdono»), invideo («invidio»), irascor («mi adiro»),
maledico («parlo male»), nubo («mi sposo»), parco («risparmio»), persuadeo («mi sono per14
- A. DIOTTI - S. DOSSI - F. SIGNORACCI, Schede di morfosintassi
DATIVO
suaso»), suadeo («esorto»), succurro («vengo in aiuto»), supplico («supplico»). Questi verbi
nelle frasi di forma passiva mantengono il dativo, ma sono usati in forma impersonale, cioè alla
terza persona singolare, mentre il complemento d’agente è espresso regolarmente con a o ab +
ablativo.
FORMA ATTIVA
Pauperes divitibus semper invidebunt.
I poveri invidieranno sempre i ricchi.
FORMA PASSIVA
Divitibus semper a pauperibus invidebitur.
I ricchi saranno sempre invidiati dai poveri.
Pueri magistris supplicaverunt.
I ragazzi supplicarono i maestri.
Magistris a pueris supplicatum est.
I maestri furono supplicati dai ragazzi.
Nos amicis nostris ignoscimus.
Noi perdoniamo i nostri amici.
A nobis amicis nostris ignoscitur.
I nostri amici sono perdonati da noi.
ESERCIZI
© by SEI 2010
1.
1. Claudius, pluribus iaculatoribus institutis atque perdoctis, hostem, cui prius impar fuerat, superavit. (Vegez.) – 2. Paucis pernicitas saluti fuit. (C. Rufo) – 3. Maiores eorum
omnia, quae licebat, illis reliquere, divitias, imagines, memoriam sui praeclaram, virtutem non reliquere neque poterant; ea solo neque datur dono neque accipitur. (Sall.) –
4. Augustus triumviratum rei publicae constituendae per decem annos administravit.
(Svet.) – 5. Athenas in Hellade Cecrops condidit et ex suo nomine Cecropiam nominavit.
Hanc Amphictyon, idem qui in Graecia tertius post Cecropem regnavit, Minervae sacravit
et nomen civitati Athenas dedit. (Isid.) – 6. Ut imago est animi vultus, sic indices oculi;
quorum et hilaritatis et vicissim tristitiae modum res ipsae, de quibus agetur, temperabunt. (Cic.) – 7. Masinissa Scipionem adversus Carthaginem et Syphacem equitatu
adiuvit; ab eo Numidiae regno donatus est. (L. Amp.) – 8. Festivitate et facetiis C. Iulius,
Lucii filius, et superioribus et aequalibus suis omnibus praestitit oratorque fuit minime
ille quidem vehemens, sed nemo umquam urbanitate, nemo lepore, nemo suavitate conditior. (Cic.) – 9. Fortis animus et magnus maxime cernitur in rerum externarum despicientia, cum persuasum sit nihil hominem, nisi quod honestum decorumque sit, aut
admirari aut optare aut expetere oportere. (Cic.) – 10. Sunt permulta, quibus erit medendum, etiamsi res publica satis esse videbitur sceleribus hostium liberata. (Cic.) –
11. Alexander Macedonibus immunitatem cunctarum rerum praeter militiae vacationem
dedit. (Giust.) – 12. Facile senatui populoque persuasi ut eos cives, quibus fortuna pepercisset, salvos esse vellet. (Cic.)
15
- A. DIOTTI - S. DOSSI - F. SIGNORACCI, Schede di morfosintassi
DATIVO
2.
1. Color ei exsanguis erat. (Sall.) – 2. Illi, quibus Damasippi mors laetitiae fuerat, paulo
post ad mortem ipsi trahebantur. (Sall.) – 3. Marius, fugatis equitibus, accurrit auxilio
suis, quos pelli iam acceperat. (Sall.) – 4. Castra vobis hostium urbemque praedae do, si
mihi pollicemini vos fortiter in acie operam navaturos. (Liv.) – 5. Gabinio duumviro erant
compti capilli et madentes cincinnorum fimbriae et fluentes purpurissataeque buccae.
(Cic.) – 6. Ingrata sunt beneficia, quibus comes est metus. (Publ. Syr.) – 7. Scipioni divinum
quiddam inesse existimabatur, adeo ut putaretur etiam cum numinibus habere sermonem. (Eutr.) – 8. C. Fabius legiones duas auxilio nostris miserat. (Ces.) – 9. Pausanias captivos tibi muneri misit. (Nep.) – 10. Ipse sibi perniciei fuit. (Nep.) – 11. Postremus fuit
omnium regum Tarquinius, cui cognomen Superbo datum est. (Flor.) – 12. Aduatici auxilio Nerviis venerunt. (Ces.) – 13. M. Petronius pugnans concidit ac suis saluti fuit. (Ces.) –
14. Auster increbuit nostrisque praesidio fuit. (Ces.)
3.
1. Nascenti puero fave, Lucīna. (Virg.) – 2. Nubet procēra Corano filia Nasicae. (Or.) –
3. Frustra aut pecuniae aut imperiis aut opibus aut gloriae studemus. (Cic.) – 4. Imitari potius avi mores disciplinamque debebas, quam optimo et clarissimo maledicere. (Cic.) –
5. Plato autem tantum apud Dionysium auctoritate potuit valuitque eloquentia, ut ei
persuaserit tyrannidis facere finem libertatemque reddere Syracusanis. A qua voluntate
Philisti consilio deterritus est. (Nep.) – 6. Servi sumus: alius libidini servit, alius avaritiae,
alius ambitioni, omnes spei, omnes timori. (Sen.) – 7. Orgĕtorix coniurationem nobilitatis fecit et civitati persuasit ut de finibus suis cum omnibus copiis exirent. (Ces.) –
8. Anno Urbis septingentesimo fere ac nono, interfecto Caesare, civilia bella reparata
sunt; percussoribus enim Caesaris senatus favebat. (Sall.) – 9. Mulieres omnia pavebant
et sibi patriaeque diffidebant. (Sall.) – 10. Multi reges ex regnis suis Romam venerunt, ut
Augusto obsequerentur. (Eutr.) – 11. Mus non uno fidit antro. (Plaut.) – 12. Linguae
tempĕra! (Plaut.) – 13. Dominus servo indulsit. (Sen.) – 14. Suis qui nescit parcere, inimicis favet. (Publ. Siro) – 15. Inv ĭdent honori meo: ergo invideant labori, periculis etiam
meis. (Sall.)
© by SEI 2010
4.
1. Aliorum laudi atque gloriae invideri solet. (Cic.) – 2. Mihi ipsi nihil ab istis nocēri potest. (Cic.) – 3. Acie Pharsalica Caesar proclamavit ut civibus parceretur. (Svet.) – 4. Nulli
civitati Germanorum persuadēri potuit ut Rhenum transirent. (Ces.) – 5. Petelinis a senatu
succurri non potuit. (Val. Mass.)
16
Scarica