asin bu ka ta panha sida

SIDA I UN DUENSA KI TA MATA
Nha nomi i Augusto Paulo Jose da Silva. N’ ta tarbadja na ministeriu di saudi. No na
luta kontra un nobu duensa ki lastra na Guine-Bissau ku mundu intidu.
E duensa i ta tcomadu Sida.
Libru ki bo na lei na e mumentu, i skribidu pa un ikipa di medikus ku prufisional, ku
kunsi e duensa diritu. E medikus ku prufisional guinensis e skribi e libru pa bo, alunu di
Guine-Bissau, pa bu ka panha Sida.
Ora ki bu na lei e libru, bu ta sibi kuma ki bu na ivita di Sida, bu pudi tambi splika bu
familias ku bu amigus kuma ki e na sukundi se kabesa.
Bu na bai lei inda dus kartas ku dus jovens afrikanus skribi pa bo, e dus jovens di un
pais nunde ki manga di djintis ta sufri e ta muri tciu di Sida ku sedu Tanzania.
KARTA DI PURMERU AMIGU DI TANZANIA
Kashenye, 5 di Fevreiru
Karus amigus,
nha nomi i Deus Kiaka. I ami ki bo na odja na fotografia ku sinta dianti di un
kasa di nha tabanka. N’ tene dizaseis anus n’ gostaba di sedu mekaniku. Situason gosi i
difisil na nha Pais. I na muri manga di djintis: Sida ki na mata elis. I mata no mames ku
no papes, no ermons femia ku no ermons matcu, no pursoris ku ministrus.
Gosi nha tabanka bida un siminteru. N’ kunsi un mindjer garandi ku tene dja vinti i dus
djintis ku muri di Sida na si familia. I fika el son ku si kuatru netus. Bo odja se
fotografia la bas. Aos un dia, na manga di no familias, i ten manga di duentis ki na pera
mortu. Tudu dia ku noiti e na gumita e na diareia e na sufri. E duensa i ta panhadu
atraves di tene relason seksual. I ka ta sibidu kal ora ku na panhal. Kilis ku fala kuma e
sibi sukundi del e muri tambi. Ninguin ka sibi kin ki sta kontaminadu. El ku manda ka
bu fiansa na ninguin, bo toma kuidadu ku tene relason seksual kualker manera, bo disa
paka-paka.
Di bo amigu Deus Miaka.
FOTO
(Es i imajen di un mindjer garandi ku n’ falaba bos del. I fika el son ku es kuatru netus
dipus di mortu di vinti i dus pusua di si familia).
KARTA DI SUGUNDU AMIGU DI TANZANIA
Kashenye, 7 di Fevreiru
Karus amigus guinensis,
nha nomi i Krisant Intariva. I ami ki bo na odja na e fotografia. N’ tene kinzi
anus n’ gostaba di sedu mediku. Manga di nha amigus muri dja di Sida ku manga di nha
familia.
Bo djubi fotografia bas. E ieraba djugaduris di futubol di nha tabanka. Ki tris ku tene
krus na testa e muri di Sida. I ten tam tris ku ka sta na fotografia ku muri tambi di Sida.
Gosi futubol ka ta djugadu mas na nha tabanka.
1
Si no kunsa tene relason seksual no pudi panha Sida, pabia di kila n’ na pidi jovens di
mundu pa no disa di paka-paka, pa no pudi invita di Sida, no tene son es formas: no disa
di paka-paka.
Pa kila, rapasis ku badjudas omis ku mindjeris bo toma garandi kuidadu: tudu pudi
panha Sida, nin si bo sedu eleganti, bo bisti bonitu, ka bo konfia na ninguin.
Ami i dotora Lidia de Lacerda. N’ ta kuida di duentis li na un ospital di Bissau. Na
pajinas ku pasa, bu lei dus kartas ki dus jovens ki ta vivi na Tanzania i skribi. Ma anos
tambi no na amiasadu, un bias ki Sida na lastra kada dia mas na Guine-Bissau.
Atualmenti na no Pais i milharis di omis ku mindjeris ku tene virus di Sida na kurpu ku
pudi kambantal pa utru djintis. Djubi fotografia dianti: i un no ermon di korenta anus di
idadi duenti di Sida ku sta kuas pa muri.
FOTO
(Es ieraba duenti ku n’ falaba bos ku muri na 1994 na ospital di pneumolojia di Bissau,
i fika manga di fidjus).
KE KI I SIDA?
Sida i un duensa ki ka ten kura, ku ta mata. Tudu pekaduris ku tene Sida e na bin muri
ora ki pasa alguns misis o anus.
Sida ta panhadu atraves di un “bitcu pikininu”. E bitcu ta tcomadu Virus di Sida, i ta sta
na sangui ku iagu ku ta sai di matcundadi ku femiandandi di omis ku mindjeris ku sta
dja kontaminadu.
Alguin ku tene virus di Sida i ta tcomadu SEROPOSITIVU. Sida ka tene kura nin
barsina, kualker alguin ku pensa kontrariu i sta kompletamenti nganadu. I ka ten inda na
mundu nin un mesinhu ku pudi kura Sida. Kilis ku ta fala e pudi kura Sida e ka konta
bardadi.
Sida i un duensa ku ta kamba. Kualker alguin pudi panhal i kambantal pa utrus: nin si
alguin riku o i pobri, nin si omis ku mindjeris, garandi ku mininus.
Sida laga rapidamenti na tudu mundu. Aos i ten na tudu pais di mundu: na Amerika na
Eropa na Asia ku Afrika.
Si no ka tudji ku no kabesa gosi, garandi parti di populason di mundu pudi bin muri di
Sida na tempu pikininu.
FOTO
(Na e fotografia no odja un mininu ku padidu ku Sida ki na bin muri sedu).
NO DIBI DI DJUDA DUENTIS DI SIDA
Talves un dia, un di bu visinhus, un bu amigus bu alguin di bu familias pudi panha Sida.
Si alguin diskubri kuma i tene virus di Sida o ki sta duenti di Sida, es alguin ta burgunhu
i ta medi kuma si amigus ku si familias na bandonal. No ka pudi medi nin burgunhu kin
ku tene virus di Sida o ku sta dja duenti di Sida. Pa kontrariu no dibi di djudal dal
karinhu ki prisisa pa lebia si sufrimentu.
(Djubi e dus djintis na fotografia).
FOTO
2
Elis i ermons. E sta diritu na kurpu ma un son delis sta duenti di Sida. Kila si ermon ta
barsal, i ka ta burgunhu nin i ka ta kuri di si ermon. Pabia i sibi kuma i ka pudi panha ku
es manera. Badjuda kontenti pabia i ka bandonadu. E manera ki anos guinensis no dibi
di komporta ku djintis ku tene virus di Sida.
I PUSIVEL O I KA PUSIVEL RUKUNHISI UN ALGUIN KU TENE VIRUS DI
SIDA?
Ora ki alguin tene virus di Sida i pudi kambanta utru alguin el. Omis ku mindjeris suma
jovens ku tene relason seksual e pudi kambanta n’utru el. Un alguin ku tene virus di
Sida, i pudi kambantal pa manga di djintis duranti misis o anus antis di sta duenti i muri.
Ora ki duensa ka batil inda, i ka ta sibi kuma i tene virus nin kilis ku mora djuntu ku el e
ka ta rapara kuma i tene virus. Un alguin ki sta ben di saudi i ta sta sempri kontenti i
pudi tene virus di Sida, i suma kilis ku ka sta diritu di saudi e ta miskinha. Un alguin
riku ku ta bisti diritu i pudi tene virus di Sida i suma kilis ku pobri e ta bisti mal. Alguin
ku ta sta limpu tudu ora i pudi tene virus di Sida ku kilis ku susu. Tambi un alguin
garandi pudi tene virus di Sida, un mininu o rapas o badjuda di bu idadi. Alguin ku ta
paka-paka (un omi ku tene manga di mindjeris o un mindjer ku tene manga di omis), e
mas tene virus di Sida di kilis serius. El ku manda no dibi di toma kautela ku kuidadu.
FOTO
(Na e djintis, talves un son delis tene Sida ma e ka sibi i kin).
I PUSIVEL RUKUNHISI UN DUENTI DI SIDA O KA POSIVEL?
Un alguin ku panha virus di Sida i ta sta duenti manga di misis o anus. Manga di bias,
ma i ka tudu ora, un duenti ta kunsa pirdi kilu i ta magru (kurpu ta kaba tudu).
Manga di bias, ma i ka tudu ora, un duenti di Sida ta tene panga bariga kontinuadu (ki
ka ta para).
Manga di bias, ma i ka tudu ora, un duenti di Sida ta tene febri kontinuadu (febri tudu
ora).
Manga di bias, ma i ka tudu ora, un duenti di Sida ta tene kosa-kosa (kosera).
Ma utru ora tambi bu pudi panha e duensas bu ta pensa kuma i Sida, ku sedu magresa,
panga-bariga, febri o kosera, bu ka ta sibi, son si bu bai fasi analis di sangui na kau di
fasi analis na ospital garandi ki bu ta sibi na bardadi si virus di Sida ki bu tene o si utru
duensa.
KE KI VIRUS DI SIDA TA FASI?
Na no sangui i ten manga di bolas brankus. E bolas brankus e ta padi anti-kurpus ki ta
difindi no kurpu di mikrobius (virus ku bakterias), ki sedu ki bitcus pikininus ki ta punu
no duensi. E bitcus e ta ataka sangui di no kurpu. Kada bias ki sedu asin, bolas brankus
ta bai kombati kontra elis.
3
Utru ora si bitcus pudi ku bolas brankus no ta sta duenti. Ma manga di bias bolas
brankus ta nganha bitcus guera, logu no ka ta sta duenti.
Ma virus di Sida mas djiru e mas pirigosu di ki utrus bitcus pabia e ta ataka djanan ki
sefis di bolas brankus e ta mata kilis ki ta da soldadus ordi pa e bai difindi no kurpu
kontra bitcus.
Ora ki e mata sefis di bolas brankus tudu e ta kunsa konfuson ku soldadus. E ka na sibi
mas nada pabia ninguin ka na da elis ordi, se garandi muri dja. Logu e ta para gueria
kontra bitcus ku indimigus, kila ki ta pui manga di duensas ta panha no kurpu suma
tuberkulozi ku kankru.
E guera di virus di Sida ku soldadus bolas brankus i un guera ki ta leba manga di tempu.
I pudi leba manga di anus, ma virus di Sida sempri ta nganha. Alguin bibu manga di
tempu, i ta muri.
KUMA KI SIDA TA PANHA ALGUIN
Sida ta panha alguin ora ki tene relason seksual ku utru alguin ku tene virus di Sida. E
manera ki djintis mas ta panha Sida.
Alguin tambi pudi panha Sida ora ki risibi sangui di utru ki tene virus di Sida. Risibi
sangui i signifika toma sangui di utru aguin, i ta fasidu na ospital si un duenti sta ku
falta di sangui, o i molostra i pirdi sangui tciu.
No pudi panha Sida na ora di toma indjason gudja o siringa ku alguin ku tene virus di
Sida tomaba dja indjason ku el sin i ka firbintidu.
Prenhada ki tene virus di Sida i pudi kambantal pa si fidju na bariga o na ora di padi.
ASIN BU KA TA PANHA SIDA
Si bu papia ku alguin ku tene virus di Sida, bu ka ta panhal, nin si i duensi mal (i ka na
kambantau el ora ki bo na papia).
No ka ta panha Sida ora ki no na kume no bibi na memu kaneka, kopu, pratu, tijela,
kujder o tuadja, ku alguin ku tene virus di Sida.
No ka ta panha Sida si no brasa, no da alguin mon ku tene virus di Sida.
No ka ta panha Sida si no durmi o no sinta djuntu ku alguin ku tene virus di Sida.
No ka ta panha Sida si no djuga ku alguin ku tene virus di Sida.
Miskitu tambi ka ta kambantanu Sida, ora ki i murdi alguin ku tene virus di Sida i bin
murdinu. Son paludismu ki ta kambantanu, pabia miskitu ta toma parasita di paludismu
i ta transformal dentru di si bariga i ta sta prontu pa kambantanu el: ora ki i murdinu no
ta sta duenti di paludismu, ma i ka pudi transforma virus di Sida!
4
Bu ka ta panha Sida si bu djunta kuartinhu (serku) ku alguin ku tene virus di Sida.
Bu ka ta panha Sida, ora ki bu mora o bu na asisti un duenti di Sida.
Un mininu ka ta panha Sida, ora ki bambudu o sta na ragas di alguin ki tene virus di
Sida.
Bu ka ta panha Sida ora ki bu kamba misa, kamba iagu di arus, skama di pis.
KUMA KI NO PUDI LIBRA DI SIDA?
I ka ten mesinhu nin barsina kontra Sida. Uniku manera ki bu pudi fasi pa bu ka panha e
duensa, i pa pirvini bu kabesa.
Kuma ku no pudi fasi pa ka no panha sida?
Bu ka pudi tene relason seksual ku kin ki i ka bu omi, i ka bu mindjer, o i ka bu rapas, i
ka bu badjuda.
Kilis ku tene se omi, se mindjer, rapas, se badjuda, e dibi di tene relason seksual son ku
elis. I ka ku utru djintis.
Kilis ku gosta di paka-paka e ka ten dia di panha Sida, son si e ta uza kamizinha ora di
tene relason seksual. Na pajina di dianti bu na odja isplikason di ke ki kamizinha.
Ora ku bu na risibi sangui, mediku dibi di kontrola si sangui ka tene virus di Sida.
Ora ku bu na toma indjason ku gudja o siringa, i dibi di sedu nobu sin uzadu, si i
uzaduba dja pa utru alguin i dibi di firbintidu vinti minutu pa mata virus ku pudi sta la.
6- Ora ku bu na bota fanadu, kualker matirial di bota fanadu e dibi di firbintidu diritu
anti di bu uzal. Si bu bota un alguin fanadu bu dibi di firbinti kil matirial na vinti minitu,
pa bu kunsa bota utru alguin fanadu. Laminas di rapa barba ku utrus matirial ku ka pudi
firbintidu, ora ki bu kaba, botal pabia i ka bali mas uza.
KE KI KAMIZINHA?
Kamizinha i un saku o un bolonsinhu di burasa nunde ki omi ta miti si matcundadi
(kodjon) ora di tene relason seksual: ki kuadju o utru iagu ki na sai di matcundadi di
omi i ta fika na ki saku pikininu. Ku kamizinha bu ka ta prenhanta mindjer, bu ka ta
panha Sida nin bu ka ta kambanta ninguin nin un kualker duensa.
Ma atenson! Omi dibi di sibi miti si matcundadi diritu dentru di kamizinha. Pabia si i ka
pudu diritu i pudi sai na ora di tene relason seksual, logu i ka ta protiji mas omi nin
mindjer.
Pa bu sibi miti kamizinha diritu i prisis pa bu bai pidi alguin ku sibi pa i sinau.
Mindjeris tambi dibi di sibi miti kamizinha, pabia i ten manga di omis ku ka sibi mitil
diritu. Kamizinha dibi di mitidu diritu, si ka el i pudi sai o fura na ora di tene relason
seksual.
5
JOVEN BADJUDAS GUINENSIS, E PAJINA I SKRIBIDU PA BOS
Nha nomi i Alberto Cabral. Es i nha fotografia, n’ ta vivi li na Bissau, n’ ta partisipa na
luta kontra Sida na sirvisu di saudi di ministeriu di difeza nasional. Gosi bu tene onzi o
dizaseti anus, ku es idadi un badjuda ka sedu dja mininu: bu na misti un alguin, alguin
na mistiu. Un di bu amigu gosta dja di bo, abo tambi bu gosta dja di un rapas mas di ki
utrus. Es i normal, omi ku mindjer e kumpudu pa gosta di n’utru ma tene relason
seksual ku bu idadi i pirigosu dimas. Bu pudi prenha bu ntrumpi bu studus, bu pudi
panha duensa, inda propi bu pudi panha Sida. Pabia di kila, ali nha konsidjus:
1. Bu ka dibi di tene relason seksual anti di bu tene komprimisu di kazamentu, bu tene
diritu di fala nau pa dijntis ku misti tene relason seksual ku bo.
2. Bu dibi di sedu fiel pa rapas ki bu na bai tene relason seksual ku el, ku sedu tene
relason seksual ku el son, el tambi pa i sedu fiel pa bo, ku sedu tene relason seksual ku
bo son. Si i gosta di fasi paka-paka, nega tene relason seksual ku el, si i ka el i pudi
kambantau virus di Sida.
3. Diskunfia sempri na djintis garandi: si un omi kumbidau pa bo bai tene relason
seksual sibi kuma i gosta di fasi paka-paka, i pudi kambantau Sida. Bu vida mas bali di
ki dinheru o prenda ki na patiu.
4. I ten djintis ku ta fala kuma omis ka ta kambanta mindjeris virus di Sida, i mintida ka
bu fia na e djintis. Omi pudi kambanta mindjer virus di Sida, mindjer tambi pudi
kambanta omi el. Purpara pa un vida kumpridu felis: kunsa sukundi bu kabesa di Sida a
partin di gosi.
JOVEN RAPAS GUINENSI E PAJINA I SKRIBIDU PA BO
Nha nomi i Maio Kooperanti, n’ misti diriji pa bo, joven guinensi, bu pudi tene onzi o
dizaseti anus di idadi, bu misti remenda bu ermon garandi, suma pa kunbida badjuda pa
bo sai, i normal pabia amor i un kusa bunitu. Pabia di amor bu pudi bin tene fidju.
Otca n’ tene bu idadi, Sida ka tenba, ma aos un dia no dibi di toma kuidadu garandi ku
kin ku no na sai ku el pa bai fasi amor, pabia bu pudi panha virus di Sida. Si bu ka misti
muri di Sida, sukuta nha konsidjus:
1. Ka bu tene relason seksual anti di bu kirsi bu tene komprimisu di kasamentu.
2. Ka bu tene relason seksual ku badjuda ku ta fasi paka-paka, pabia manga di bias e ta
tene virus di Sida.
3. Ka bu tene relason seksual ku mindjeris ku mas bo garandi, pabia i mas fasil pa bu
panha virus di Sida ku elis di ki badjudas di bu idadi.
4. Pensa na bu vida, kudji ku kuidadu bu badjuda. Aos un dia sedu omi i ka signifika sai
ku manga di badjudas, ma i pa bu toma disizon sertu na bu vida. Ku un tarbadju
djuntadu, no pudi vensi e duensa ku ta mata. Sina tudu ke ki pusivel sobri Sida, bu
djuda bu amigus ku bu kunhisidu. Ka bu diskisi kuma Sida ta mata.
MENSAJEN DI MADJA DJASSI, LIDER DI FANADU
Anos na Guine-Bissau, dedi antigamenti no kunsi manga di duensas. Utrus ka ta kamba,
ma utrus ta kamba suma mula, kabalu, iskentamentu, ku utrus inda. Si bu panha un des
6
duensas bu ta bai kinti-kinti pa mediku, pabia e ta kuradu. Ma Sida i un duensa nobu ku
ka ta kuradu nin barsinadu. Anos sefis di fanadu, no tarbadju na matu i ka son fana
mininus, ma no dibi di iduka no konsidja elis mostra elis sigridu di mundu, manera ki e
dibi di komporta dentru di familia, na vizinhansia, suma ku se amigus ku kunhisidus.
Suma virus di Sida ta panha ora ku bu tene relason seksual ku alguin ku tenel sin pui
kamizinha o ora ku bu pui sangui di alguin ku tenel, nha konsidjus i esis:
1. Pa nha kolegas botaduris di fanadu, no dibi di firbinti diritu faka ku utru matirial ku
no ta korta ku el vinti minutu anti di no uzal pa kada mininu.
2. Rapas, badjuda, namora i un kusa natural i kunsidu dedi tempu antigu. Na no tempu,
no ta namoraba son ora ki no tciga kinhon. Ma aos i diferenti: aos na bo tempu bo ka ta
pensa na responsabilidadi pabia manga di bias, un rapas o un badjuda di trezi, katorzi,
kinzi anus tene dja fidju. Es ka bali pabia ku e idadi bo ka tene inda ispiriensia di vida.
3. Rapas ku badjuda, bo dibi di pera te ora ki bo garandi pa bo kunsa nomora. Pabia fasi
paka-paka sin kunsi sigridu di mundu i pudi leba bos na panha manga di duensas suma
Sida, kabalu, mula, iskentamentu ku utrus.
4. Rapas ku badjuda, bo dibi di rispita bo kabesa bo ivita di paka-paka. Bo dibi di pera
te ora ki bo garandi randja un nomoradu fixu. Bo disa paka-paka, pabia bo na bin panha
duensa ki ka ten kura suma Sida.
NO LUTA TUDU DJUNTU KONTRA SIDA
Gosi bu kunsi pirigu di Sida, bu sibi kuma ki ta ivitadu.
Ma lungu di bo i ten manga di djintis ki ka kunsi e pirigus nin e ka sibi kuma ku bu ta
sukundi bu kabesa di Sida.
Talves bu papes, bu ermons ka sibi tudu ke ki bu sibi na es libru.
Purtantu leba libru pa bu kasa, pa djintis di bu familia lei.
Si i ten djintis di bu familia ku ka sibi lei, konta elis tudu ke ki bu lei, bu mostra elis
fotografias ku dizenhus.
Dipus di kila, bu ta fasi memu kusa ku bu amigus ku vizinhus.
Asin tambi e ta sibi sukundi se kabesa di es duensa ku ka bali.
FICHA TEKNIKA
E libru di Sida i tarbadjadu ku apoiu di programa VIH/SIDA di Union Eropeia, djintis
di CECOMES, ku fasil e kolobora ku Institutu Nasional pa Dizinvolvimentu di Idukason
(INDE), pa sensibilizason, informason ku prevenson na skola, na manera di ivita Sida.
Matirial di e libru i adaptadu i djubidu pa manga di utru paisis afrikanus. Un ikipa ki
tene manga di tekniku ku sedu CESTAS/CECOMES, PNLS, EvF/EmP ku SNIECS ku
fasi e tarbadju na 1999.
(TRADUSON: Nené Montenegro)
7